Spory semantyczne na drodze do sztucznej inteligencji
W ostatnich dniach października o Polsce znów zrobiło się głośno na forum europejskim, tym razem z powodu zablokowania unijnego dokumentu dotyczącego sztucznej inteligencji (SI). Stanowisko państw członkowskich miało zostać wpisane do Karty Praw Podstawowych. Jednak ze względu na polski sprzeciw zostało wprowadzone nie jako wniosek unijny Rady, a jedynie jako wniosek niemieckiej prezydencji. Problemem dla polskich przedstawicieli okazało się przedstawione w katalogu wartości w kontekście SI pojęcie „równości płci” (gender equality). Zgodnie ze słowami Andrzeja Sadosia, ambasadora RP przy UE: „Polska zdecydowanie opowiada się za równością kobiet i mężczyzn, która występuje we wszystkich dokumentach UE w oparciu o terminologię przyjętą w prawie pierwotnym. Traktaty odnoszą się do równości kobiet i mężczyzn, podobnie jak w Karcie praw podstawowych. Znaczenie słowa „gender” jest niejasne; brak definicji i jednoznacznego zrozumienia dla wszystkich państw członkowskich może powodować problemy semantyczne. Ani Traktaty, ani Karta Praw Podstawowych nie używają terminu „gender””.
Miejmy nadzieję, że spory w zakresie semantyki i to dotyczące kwestii takiej jak rozumienie terminu „gender” nie przesłonią najważniejszego, a mianowicie tego, że regulacje prawne (także w zakresie praw podstawowych) dotyczące sztucznej inteligencji są zagadnieniem niezwykle istotnym i wymagającym sformalizowania, zarówno w skali UE, jak i poszczególnych państw członkowskich z uwagi na gwałtowny rozwój tej technologii i konotacje międzynarodowej rywalizacji państw i regionów w tym obszarze. Naprzeciw tym potrzebom ma wyjść „Polityka rozwoju sztucznej inteligencji w Polsce”, która (po długich pracach, których przebieg można prześledzić na stronach rządowych) została przyjęta przez Komitet Rady Ministrów ds. Cyfryzacji (KRMC) 14 września 2020 r. Obecnie (stan na listopad 2020) oczekiwane jest jej przyjęcie przez Stały Komitet Rady Ministrów.
Szczęśliwie, wątek zablokowania przez Polskę unijnego dokumentu w tej sprawie nie stanowi przeszkody w dalszych pracach nad „Polityką…”, nie ma także formalnego wpływu na politykę międzynarodową UE (zarówno konkluzje Rady, jak i prezydencji nie są prawnie wiążące). Pozwala to założyć, że wkrótce będą miały miejsce kolejne etapy procesu legislacyjnego. Zanim to nastąpi, zapraszamy do zapoznania się z historią prac nad „Polityką…” oraz jej najważniejszymi założeniami.
Długa droga do celu
Droga do powstania dokumentu była długa. Dwa lata temu (9 listopada 2018 r.) Ministerstwo Cyfryzacji opublikowało plan dojścia do strategii SI dla Polski pod tytułem „Założenia do strategii AI w Polsce”. Niecały rok później – 20 sierpnia 2019 r. – światło dzienne ujrzała pierwsza wersja „Polityki…”, w postaci dokumentu pod nazwą „Polityka Rozwoju Sztucznej Inteligencji w Polsce na lata 2019-2027”, skierowanego do konsultacji społecznych. Po konsultacjach z początku 2020 r., w lipcu 2020 r. „Polityka…” została wpisana do wykazu prac legislacyjnych, co stanowiło ostatnią prostą przed przyjęciem 14 września 2020 r. przez Komitet Rady Ministrów ds. Cyfryzacji „Polityki rozwoju sztucznej inteligencji w Polsce”.
Ostateczna treść Polityki nie została jeszcze opublikowana, na jej dokładną analizę trzeba więc będzie poczekać. Niemniej jednak na podstawie wersji z 2019 r. można stwierdzić, że odwołuje się do dorobku UE, w tym do Komunikatu Komisji Europejskiej „Sztuczna inteligencja dla Europy” z 25 kwietnia 2018 r. Zarysowana w nim wizja rozwoju SI w Europie zachęcała państwa UE, aby wypracowały swoje krajowe strategie w tym zakresie do połowy 2018 r. Termin okazał się niemożliwy dla zrealizowania dla wielu krajów, w tym dla Polski, stanowił jednak wyraźny sygnał do zajęcia się tym zagadnieniem. Ostatecznie UE 19 lutego 2020 r. przyjęła oficjalną strategię dotyczącą SI w dokumencie „On Artificial Intelligence – A European approach to excellence and trust” (”Polityka SI UE”). Data wydania tego dokumentu zbiega się z przyspieszeniem prac nad polską strategią dla SI.
Można założyć, że kluczem do zrozumienia „Polityki…” będzie znajomość treści strategii unijnej, którą zresztą Polska w swoim oficjalnym stanowisku poparła:
Mając powyższe na uwadze, Polska popiera wysiłki UE na rzecz stania się globalnym liderem innowacji AI i jest przekonana, że właściwe i angażujące wszystkie państwa członkowskie skoordynowanie wysiłków i zasobów UE jest tym remedium, które pozwoli przełamać zdiagnozowane luki, osiągnąć ten cel. Cel ten jednak nie powinien być postawiony sam dla siebie, ale właśnie dla przyszłości naszych obywateli i wspólnoty UE. Mimo ogłoszenia globalnego wyścigu AI, zwycięstwo osiągnie ten kto zapewni trwałe, elastyczne i dynamiczne podstawy dla konkurencyjnego rozwoju sztucznej inteligencji. [Marek Zagórski, Minister Cyfryzacji, Stanowisko Rządu ws. Komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady: Biała Księga „Sztuczna Inteligencja – Europejskie podejście do doskonałości i zaufania” z 27 kwietnia 2020 r.]
Strategie rozwoju sztucznej inteligencji w Unii Europejskiej
Nie da się ukryć, że strategie SI przygotowane przez UE i jej państwa członkowskie są co do zasady protekcjonistyczne. Stawiany w nich cel ma charakter zarówno polityczny, jak i gospodarczy oraz społeczny. Głównym założeniem strategii jest bowiem pomoc firmom z UE w konkurowaniu z ośrodkami rozwoju SI w USA i Chinach. Tę narrację o zaprzestaniu bycia wyłącznie przedmiotem w globalnej rywalizacji w rozwoju SI i przejście na pozycję podmiotowego uczestnika wyścigu, a ostatecznie jego lidera można zaobserwować jeszcze wyraźniej w mniej znanej siostrze Polityki SI UE. Mowa o „Europejskiej Strategii Danych” („A European strategy for data”) z 19 lutego 2020 r. Szczególnie w tym dokumencie stawia się na pierwszym miejscu wątek konkurencji z USA i Chinami poprzez wskazanie celu rozwoju cyfryzacji, dla którego punktem odniesienia ma być przede wszystkim dobro człowieka. Warto także zauważyć, że big data (także jako „paliwo” dla SI) jest szczególnie wrażliwym i wymagającym nadrobienia straconego dystansu obszarem. Giganci technologiczni z USA i Chin osiągają bowiem olbrzymie dochody bazując na danych i zachowaniach konsumenckich Europejczyków. Jednocześnie zauważalnego udziału w tym gigantycznym biznesie nie ma żadna firma z Europy. Co więcej, dane jako takie są niezbędnym elementem skutecznych modeli SI. Innymi słowy, upodmiotowienie UE w obszarze big data będzie punktem wyjścia do nadrobienia dystansu do Ameryki i Azji w obszarze SI.
Strategia SI UE zakłada także wykorzystanie efektu skali i postuluje zgodność polityk krajowych, tak aby uniknąć rozdrobnienia siły rynku europejskiego. SI w Europie ma być tworzone w poszanowaniu praw i wolności obywateli, a także doprowadzić do pojawienia się dynamicznego sektora SI i big data w naszej części świata. Cel ten ma być oparty na trzech filarach: (i) zaawansowanym przemyśle i sektorze technologicznym, który już jest w Europie, (ii) rozwiniętej infrastrukturze oraz (iii) wspólnotowych ramach prawnych opartych na wartościach. Polityka SI UE precyzuje, że powinno się w szczególności uregulować zasady działania SI tzw. wysokiego ryzyka, czyli zastosowań w sferze usług publicznych (takich jak ochrona zdrowia, bezpieczeństwo czy transport). Widoczne jest też dążenie do wskazania kierunku rozwoju SI, tak aby wyniósł na wyższy poziom usługi publiczne. Dokument podkreśla także wagę inwestycji w przemysł i infrastrukturę cyfrową.
Wiele środowisk swego czasu podnosiło, że powyższy dokument, w założeniach bardzo ogólny, nie odnosi się do tak istotnych prawnie aspektów funkcjonowania SI, jak odpowiedzialność za produkt (w tym przypadku – algorytm działania danej SI) i kwestia osobowości prawnej SI. Obecnie argument ten nie ma już racji bytu, ponieważ 4 maja 2020 r. opublikowany został przygotowany przez Komisję Prawną Parlamentu Europejskiego projekt raportu zawierającego zalecenia dla Komisji Europejskiej w zakresie wykorzystywania SI („Raport”). Raport, oprócz rekomendacji na temat kwestii odpowiedzialności za działanie systemów SI, obejmuje także propozycję stosownego rozporządzenia. Przedmiotowy dokument zawiera szereg fundamentalnych stwierdzeń odnośnie SI. W tym szczególnie rekomendację precyzującą, że SI powinna mieć charakter pomocniczy i komplementarny dla ludzkiej aktywności, a także nie powinna być wyposażona w osobowość prawną.
Stwierdzenia w podobnym tonie zawarte są w krajowych opracowania na temat SI. Ponadto, Raport odnosi się do kwestii odpowiedzialności za SI, zauważając, że zaawansowane SI oparte na sieciach neuronowych i głębokim uczeniu sprawiają techniczną trudność w procesie prześledzenia podstaw podjęcia danego działania przez SI. Niemniej jednak w Raporcie stwierdza się, że podmiot, który tworzy, utrzymuje, kontroluje lub współdziała z SI, pozostaje odpowiedzialny za szkody wyrządzone przez tę SI, niezależnie od złożoności technologii będącej u jej podstaw.
Najważniejsze założenia Polityki rozwoju sztucznej inteligencji
w Polsce
Mając do dyspozycji tak duży dorobek instytucji UE w zakresie SI, twórcy „Polityki Rozwoju Sztucznej Inteligencji w Polsce na lata 2019 – 2027”, konsultowanej od 2019 oraz finalnej „Polityki…” z bieżącego roku mieli ułatwione zadanie. Tym bardziej, że na poziomie przytoczonych dokumentów UE, wiele z fundamentalnych pytań co do ukierunkowania rozwoju SI – w tym pytania o osobowość prawną SI i odpowiedzialność za „działania” SI – zostało zaadresowane. Na podstawie informacji Ministerstwa Cyfryzacji, a także mając na uwadze treść wersji Polityki z 2019 r., stwierdzić można, że „Polityka rozwoju sztucznej inteligencji w Polsce”, którą przyjęto 14 września 2020 r. podzielona jest na 6 obszarów:
- SI i społeczeństwo – aspekt społeczny mający doprowadzić do transformacji w kierunku danych i SI;
- SI i innowacyjne firmy – działania wspierające biznes rozwijający innowacyjne projekty SI;
- SI i nauka – aktywizacja polskiej nauki w kierunku SI;
- SI i edukacja – upowszechnianie edukacji (pod podstawowej do ponad wyższej) związanej z SI;
- SI i współpraca międzynarodowa – promocja i wsparcie polskich przedsiębiorstw i instytucji naukowych związanych z SI na świecie;
- SI i sektor publiczny – popularyzacja i wdrażanie rozwiązań SI w sektorze publicznym.
Polityka ma także przewidywać utworzenie instytucji w ramach Rady Ministrów, koordynującej i zarządzającej procesem transformacji gospodarki i społeczeństwa w kierunki SI. W praktyce zatem byłaby to instytucja odpowiedzialna za koordynowanie wdrożenia Polityki oraz współpracę unijną i międzynarodową w tym zakresie. Jednym z ważniejszych zadań tej instytucji miałoby być przy tym koordynowanie rozproszonych do tej pory wysiłków finansowych związanych z inicjatywami i innowacjami SI. Można przyjąć, że wobec relatywnej szczupłości środków, jakie państwo polskie może przeznaczyć na cele SI w porównaniu do wielu innych krajów, ten aspekt działania nowej instytucji i rządu będzie kluczowy. Dobra polityka koordynacji finansowej oraz prawidłowe rozpoznawanie priorytetów w rozwoju SI w Polsce będą w warunkach niedoborów finansowych podstawowymi kryteriami sukcesu w realizacji „Polityki…”.
W oczekiwaniu na decyzję
W tym kontekście należy z niecierpliwością oczekiwać na finalne przyjęcie „Polityki…” i jej publikację, a także później z uwagą obserwować jej realizację. Pozostaje mieć nadzieję, że nie pozostanie ona dokumentem studyjnym oraz wyłącznie teoretycznym, stworzonym przede wszystkim, aby wypełnić formalne zobowiązania wobec Komisji Europejskiej. Początkowo przyjęcie dokumentu przez Stały Komitet Rady Ministrów planowane było na III kwartał 2020 roku, natomiast – zapewne ze względu na aktualną sytuację polityczno-gospodarczą – założenie to nie zostało zrealizowane. Wszystkim osobom zainteresowanym problematyką SI pozostaje więc czekać na dalsze etapy procesu legislacyjnego.
Przydatne adresy
https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/commission-white-paper-artificial-intelligence-feb2020_en.pdf – On Artificial Intelligence – A European approach to excellence and trust
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?qid=1593073685620&uri=CELEX:52020DC0066 – KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW – Europejska strategia w zakresie danych
https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/europe-fit-digital-age/european-data-strategy – European data strategy. Making the EU a role model for a society empowered by data.
https://ec.europa.eu/newsroom/dae/document.cfm?doc_id=63199 – Liability for Artificial Intelligence and other emerging digital technologies
https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/ai – Polska droga do Strategii AI
https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2018/PL/COM-2018-237-F1-PL-MAIN-PART-1.PDF – KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY EUROPEJSKIEJ, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW – Sztuczna inteligencja dla Europy
https://www.gov.pl/documents/31305/436699/Za%C5%82o%C5%BCenia_do_strategii_AI_w_Polsce_-_raport.pdf/a03eb166-0ce5-e53c-52a4-3bfb903edf0a – Założenia do strategii AI w Polsce Plan działań Ministerstwa Cyfryzacji
https://www.gov.pl/attachment/0aa51cd5-b934-4bcb-8660-bfecb20ea2a9 – Polityka Rozwoju Sztucznej Inteligencji w Polsce na lata 2019 – 2027
https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/konsultacje-spoleczne-projektu-polityki-rozwoju-sztucznej-inteligencji-w-polsce-na-lata-2019–2027 – Polityka Rozwoju Sztucznej Inteligencji w Polsce na lata 2019 – 2027 Godna Zaufania Sztuczna Inteligencja autonomia i konkurencja – projekt dla konsultacji społecznych
https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/ethics-guidelines-trustworthy-ai – Ethics guidelines for trustworthy AI
https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/report-safety-liability-artificial-intelligence-feb2020_en_1.pdf – REPORT FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT, THECOUNCIL AND THE EUROPEAN ECONOMIC AND SOCIAL COMMITTEE Report on the safety and liability implications of Artificial Intelligence, the Internet of Things and robotics
https://www.politico.eu/wp-content/uploads/2020/05/EuropeanParliamentCivilLiabilityAI.pdf – DRAFT REPORT with recommendations to the Commission on a Civil liability regime for artificial intelligence
